«مناسب خوانی» در آواز ایرانی
برخورد روحیه هنردوست ایرانی با طبع ظریف و نکته سنج اصفهانی ها، منجر به این بیان هنری گردیده که سال ها پیش در مجالسی(به خصوص در اصفهان) هرگاه موقعیت خاصی پیش می آمد، خواننده خوش صدایی که آگاهی از ردیف و اشعار بسیار زیادی داشته، شعری مناسب با آن واقعه یا آن حال و هوا را با آواز متناسب با آن، به صورت بداهه و ناگهانی میان جمع اجرا می کرده است که چنین اجرایی «مناسب خوانی» نام گرفته است. البته غیر از اصفهان این رسم در بین شهرهای دیگر(مثل آذربایجان) نیز رواج داشته است. سنت «بایاتی خوانی» میان ترک های اصیل آذری، نمونه ای از همین مناسب خوانی است. بایاتی های(دوبیتی ها) آذربایجان الفاظ بی تکلف و روانی هستند که عشق ها و آرزوهای مردم آذربایجان را در محتوا و مضمون خود جای داده اند. «بایاتی ها» در حقیقت پایه و اساس کلام موسیقی فولکولور آذربایجان را تشکیل می دهند و تنوع و رنگارنگی مضمون، یکی از جنبه های برجسته «بایاتی ها» است. یکی از دلایل مهم در «مناسب خوانی» آشنایی با اشعار تعلیمی در ردیف آوازی است. همچنین آشنایی با زمان مناسب برای هر دستگاه و آواز نیز مهم است. مثلا اینگونه نقل می کنند که آواز «دشتی» مناسب برای غروب و عصر، دستگاه «سه گاه» قبل از طلوع آفتاب و دستگاه «چهارگاه» به هنگام طلوع آفتاب و… می باشد. البته این چنین تقسیم بندی زمانی برای آوازها، شاید امروز که نوع محیط و سیستم زندگی دگرگون و متفاوت شده است، زیاد قابل فهم و درک نباشد ولی حتی رنگ دیوارها و سالن اجرا، حضار و مستمعین آواز و نوع نورپردازی و دکور و… همه و همه در اجرای آواز و درک آن بر شنونده، تاثیر بسزایی دارد. آشنایی با لحن و حالات متفاوت هر دستگاه و آواز نیز یکی از مهم ترین عوامل در اجرای مناسب آواز ایرانی است. در اینجا به طور خلاصه لحن و حالت هر دستگاه و آواز را بیان می کنیم:
تعریف دستگاه و آواز
به مجموعه‌ای از چند نغمه، که از نظر گام و کوک و فاصله‌ی نت‌ها هماهنگ هستند، دستگاه می‌گویند . واژه دستگاه از زمان دوره قاجار در موسیقی ایرانی رواج یافته است و تا قبل از آن به جای دستگاه از واژه‌ی مقام استفاده می‌کردند. دستگاه از دو کلمه «دست» و «گاه» تشکیل شده است. در موسیقی قدیم ایران، «گاه» به معنای پرده ساز بوده‌است؛ بنابراین دستگاه یعنی چگونگی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده‌های ساز که در هر قطعه یا آهنگ یا نغمه شکل خاص خود راداشته است .موسیقی امروزی ایران شامل تعدادی آهنگ یا لحن (به طور متوسط بین ۲۰۰ تا ۴۰۰) است. این تعداد آهنگ که در اصطلاح موسیقی امروز «گوشه» نامیده می‌شود، بر حسب مشابهت‌های ساختاری و فنی و حس و حال موسیقایی در هفت مجموعه‌ی بزرگ به نام دستگاه و پنج مجموعه‌ی کوچک به نام آواز تقسیم شده است. تفاوت آواز با دستگاه در تعداد گوشه‌هاست، به طوری که تعداد گوشه‌های آواز کمتر از یک دستگاه است. همچنین از نظر حالت و نت‌های شاهد و ایست تفاوت‌هایی با هم دارند. آوازهای های ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی از متعلقات دستگاه شور (به دلیل یکسان بودن کوک این آوازها با دستگاه شور) و آواز اصفهان از متعلقات دستگاه همایون (به دلیل یکسان بودن کوک این آواز با دستگاه همایون) هستند.
علل نام گذاری اسامی گوشه‌ها در موسیقی
نام هر یک از گوشه‌های موسیقی به مکان‌ها، افراد، طبیعت و… بازمی‌گردد که می‌توان آنها را به شکل زیر دسته‌بندی کرد. • اسامی برخی از گوشه‌ها برگرفته از محل‌های گوناگون سرزمین کهن ایران مانند زابل، عراق، خاوران، آذربایجانی، بختیاری، گیلکی، شوشتری و… است. • برخی برگرفته از نام‌های بزرگان موسیقی و اهل هنر هستند، مانند محمدصادقخانی و مهدی ضرّابی (در آواز بیات ترک)، مرادخانی (در دستگاه ماهور)، نی داوود (در دستگاه همایون)، جوادخانی (نوعی تحریر در گوشه رضوی دستگاه شور)، حسن موسی (در آواز ابوعطا) و… • برخی دیگر از گوشه‌ها توصیف طبیعت و جلوه‌های آفرینش هستند، مانند سپهر، بحر نور، چکاوک، سارنج، نوروز عرب و عجم و… • برخی حکایت کننده مسائل عاطفی و احساسی هستند مانند حزین، مویه؛، راز و نیاز، سوز و گداز، کرشمه، جامه دران و… • نام برخی گوشه‌ها برگرفته از داستان‌های ادبی و عاشقانه مانند خسرو و شیرین، لیلی و مجنون و… است. • برخی نیز از صدا‌های پیرامون گرفته شده است؛ مانند زنگ شتر – زنگوله – ناقوس – قطار و.
تعریف گوشه
به هر یک از نغمه‌های موسیقی سنتی گوشه گفته می‌شود. تعداد کل گوشه‌ها در مجموعه‌ی هفت دستگاه و پنج آواز بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ است. خلاصه لحن و حالت هر دستگاه و آواز
دستگاه شور: «شور»،
آوازی است که با ذوق مشرقی ها موافق و سهل و موردپسند عمومی است و شور از جذبه و لطف خاصی برخوردار است که بسیار شاعرانه و دلفریب است. آواز شور ریشه عمیقی در فرهنگ ایرانی دارد که بیانگر تصوف و عرفان ایرانی است.آواز افشاری: «افشاری»،
آواز متاثرکننده و دردناک است که سخن از درد و اندوه درونی دارد. آواز مناجات و راز و نیاز با معبود یگانه می باشد. «افشاری» آوازی تامل برانگیز است که انسان را به فکر وامی دارد و شاید به همین دلیل از این آواز برای خواندن مناجات استفاده می شود.
آواز دشتی:
این آواز را آواز چوپانی نیز نامیده اند. این آواز با آن که غم انگیز و دردناک است; در عین حال بسیار لطیف و ظریف است. غم و حزنی که در آواز دشتی وجود دارد می تواند ناشی از فراق یار، رنج و سختی زمانه یا حتی از عشق به میهن و وطن پرستی و… باشد. در خواندن این آواز احساس نقش مهمی را ایفا می کند.
آواز ابوعطا:
انسان با گوش دادن به ابوعطا کمی به فکر فرو می رود و به مسائل فلسفی پیرامونش می اندیشد. به این ترتیب تا اندازه ای می توان نتیجه گرفت، کسانیکه بیشتر به آواز «ابوعطا» علاقه دارند و آن را بیشتر از سایر دستگاه ها گوش می دهند، انسان های نسبتا گوشه گیر هستند.
آواز بیات ترک :
ملودی‌های عرفانی و درویشی بیشتر در این آواز خوانده می‌شوند. در بیات ترک کمتر حزن و اندوه دیده می‌شود و بیشتر حالت خبری دارد. در این آواز خواننده برای معشوق از شرایط خود می‌گوید. اذان مرحوم موذن زاده اردبیلی نیز در گوشه روح الارواح بیات ترک اجرا شده است.
دستگاه سه گاه:
آواز «سه گاه» ریشه کاملا ایرانی دارد. البته «سه گاه» در میان ترک ها استعمال زیادی دارد و آنها در خواندن این آواز مهارت زیادی دارند. اما فارسی زبان ها آن را طور دیگری می خوانند. در هر دو، آواز با حزن و اندوه همراه است و با تاثیر و تالم بسیار همراه است.
دستگاه همایون:
همایون آوازی است باشکوه و مجلل، آرام و در عین حال بسیار زیبا و دلفریب. برطبق قول مرحوم خالقی، «همایون» ناصحی است مشفق و مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعین خود مکالمه و درد دل می کند و با بیانی شیوا چنان نصیحت می کند و پند می دهد که هیچ سخنران را این مهارت و استادی نیست. آواز بیات اصفهان: «بیات اصفهان»، از آوازهای قدیم ایرانی است. آوازی است جذاب و گیرا; این آواز ریتمی بین شادی و غم دارد.
دستگاه چهارگاه:
«چهارگاه» را می توان دستگاهی محسوب کرد که مانند پیری فرزانه دارای روحی بلند و عرفانی است و احساسات عالی انسانی را در کنار خصایص و محسنات انسانی صبور و شکیبا داراست. از ناکامی ها و ناامیدی ها اشک غم می ریزد و در شادی ها و خوشی ها اشک شوق و سرور. این دستگاه، بهترین گزینه برای ساخت قطعات و تصانیف ملی میهنی و حماسی است به طوریکه به زیبایی می تواند حالت شوق و افتخار وصف ناپذیری را در شنونده بوجود آورد.
دستگاه نوا:
آوازی است در حد اعتدال که آهنگی ملایم و متوسط دارد، نه زیاد شاد و نه زیاد حزن انگیز. نوا را آواز خوب گفته اند و معمولا در آخر مجلس می نواختند. معمولا اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را برای نوا انتخاب می کنند که تاثیر بسیار زیادی در شنونده ایجاد می کند. دستگاه نوا: آوازی است در حد اعتدال که آهنگی ملایم و متوسط دارد، نه زیاد شاد و نه زیاد حزن انگیز. نوا را آواز خوب گفته اند و معمولا در آخر مجلس می نواختند. معمولا اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را برای نوا انتخاب می کنند که تاثیر بسیار زیادی در شنونده ایجاد می کند.
دستگاه ماهور: «ماهور»،
آوازی است با وقار و ابهت و شوکت خاصی به شنونده القا می کند و آهنگ ساز برای بیان شجاعت ها و دلیری از این آواز استفاده می کند. «ماهور» چون قرین موسیقی فرنگی است، بین جوانان جایگاه خاصی دارد، اما در مجموع آواز ماهور طرب انگیز و شاد می باشد.
دستگاه راست پنجگاه
دستگاه راست پنجگاه یکی از پیچیده‌ترین و در عین حال راحت‌ترین دستگاه‌هاست. پیچیده است، زیرا از نظر پرده‌بندی شبیه ماهور است و کار شنونده را برای تشخیص دشوار می‌کند و در عین حال این دستگاه ترکیبی از سایر مقامات موسیقی ایرانی است به طوری که با آن می‌توان به آوازها و دستگاه‌های دیگر وارد شد. به عنوان مثال به واسطه گوشه شکسته در دستگاه راست پنجگاه می‌توان به افشاری و بعد به عراق و از آنجا به بیات ترک رفت. در کل آوازى با وقار و ابهت است و گویی فردی خردمند است که به فرزندان خود پند و اندرز داده و آنان را نصیحت می‌کند. گوشه‌های آن نیز دارای لطافت و ظرافت‌هایی است که احساس آرامش خاصی را در انسان ایجاد می‌کند. منبع: سایت سیمرغ، سایت ستاره